شاخص‌های کیفیت منابع آب کشور

شاخص کیفیت آب ایران (IRWQI) یک ابزار عددی برای ارزیابی و گزارش وضعیت کیفی منابع آب (سطحی و زیرزمینی) در کشور است. این شاخص با ترکیب چندین پارامتر کلیدی کیفیت آب در یک فرمول ریاضی، یک عدد واحد ارائه می‌دهد که نشان‌دهنده “سلامتی” آب است. هدف اصلی از تدوین این شاخص، ارائه یک چشم‌انداز و درک مناسب از وضعیت کیفی منابع آب ایران برای اطلاع‌رسانی عمومی، برنامه‌ریزی‌های زیست‌محیطی، مدیریت منابع آب و اولویت‌بندی اقدامات است.

پارامترهای مورد استفاده بسته به نوع منبع آب (سطحی یا زیرزمینی) و نوع شاخص (پارامترهای متداول یا سمی) متفاوت است. به طور کلی چهار شاخص اصلی تعریف شده است:
الف) IRWQISC: برای پارامترهای متداول آب سطحی (مانند کلیفرم مدفوعی، BOD5، نیترات، اکسیژن محلول، هدایت الکتریکی، COD، آمونیم، فسفات، کدورت، سختی کل، pH).
ب) IRWQIGC: برای پارامترهای متداول آب زیرزمینی (مشابه آب سطحی با جایگزینی SAR و حذف کدورت و آمونیم).
ج) IRWQIST: برای پارامترهای سمی آب سطحی (مانند آرسنیک، جیوه، TPH، دترجنت، سرب، کادمیوم، فنول، کروم، سیانید، آهن، منگنز).
د) IRWQIGT: برای پارامترهای سمی آب زیرزمینی (شامل پارامترهای مشابه شاخص سمی آب سطحی).

پس از محاسبه عدد نهایی شاخص IRWQI (که معمولاً عددی بین ۰ تا ۱۰۰ است، هرچند مقادیر کمتر یا بیشتر هم ممکن است)، کیفیت آب در یکی از دسته‌های توصیفی زیر قرار می‌گیرد:
بسیار خوب: (معمولاً بالای ۸۵) – خوب: (معمولاً ۷۰.۱ تا ۸۵) – نسبتاً خوب: (معمولاً ۵۵.۱ تا ۷۰) – متوسط: (معمولاً ۴۵ تا ۵۵) – نسبتاً بد: (معمولاً ۳۰ تا ۴۴.۹) – بد: (معمولاً ۱۵ تا ۲۹.۹) – خیلی بد: (معمولاً کمتر از ۱۵). این طبقه‌بندی به درک سریع وضعیت کیفی آب کمک می‌کند.

منابع آب سطحی (مانند رودخانه‌ها) و زیرزمینی (مانند چاه‌ها) ویژگی‌ها و آسیب‌پذیری‌های متفاوتی دارند. همچنین، تأثیر پارامترهای متداول (مانند مواد مغذی یا اکسیژن) با پارامترهای سمی (مانند فلزات سنگین) بر اکوسیستم و سلامت انسان متفاوت است. بنابراین، برای ارزیابی دقیق‌تر و هدفمندتر، شاخص‌های جداگانه‌ای برای هر ترکیب (آب سطحی/زیرزمینی و پارامترهای متداول/سمی) توسعه داده شده است تا بتوان وضعیت هر جنبه از کیفیت آب را به طور مشخص‌تری ارزیابی کرد.

محاسبه شاخص IRWQI شامل مراحل زیر است:
الف) انتخاب پارامترها: تعیین پارامترهای مربوط به شاخص مورد نظر (مثلاً IRWQISC).
ب) تبدیل واحدها: در صورت لزوم، تبدیل واحدهایی مانند غلظت اکسیژن محلول به درصد اشباع.
ج) تعیین وزن پارامترها: استفاده از وزن‌های از پیش تعیین شده برای هر پارامتر که اهمیت نسبی آن را نشان می‌دهد (موجود در جداول راهنما).
د) محاسبه زیرشاخص (Sub-index): استفاده از منحنی‌های رتبه‌بندی (ارائه شده در راهنما) برای هـ) تبدیل مقدار اندازه‌گیری شده هر پارامتر به یک عدد زیرشاخص (معمولاً بین ۱ تا ۱۰۰).
و) محاسبه شاخص نهایی: استفاده از فرمول میانگین وزنی هندسی برای ترکیب زیرشاخص‌ها و وزن‌هایشان و به دست آوردن عدد نهایی IRWQI.